In totaal ontvingen vorig jaar ruim 790.000 mensen een arbeidsongeschiktheidsuitkering. Voor werkenden zijn er grofweg drie paden te bewandelen door een nieuw kabinet, waarbij versimpeling sowieso nodig zal zijn, stelt de OCTAS in het rapport dat werd aangeboden aan het demissionaire kabinet. Complexiteit is vaak het gevolg van "regeldrift en doelmatigheidsdrang" vanuit de politiek, aldus de commissie. Bijna iedereen die het stelsel nodig heeft, loopt hier tegenaan. Mensen vallen buiten de boot of durven niet weer te gaan werken uit angst inkomen te verliezen.

Vooral mensen die vanaf hun geboorte of jeugd al een beperking hebben waardoor ze niet (goed) kunnen werken (vroeggehandicapten) raken verstrikt in een "doolhof aan regelingen". Vroeggehandicapten kunnen afhankelijk van hun situatie een Wajong-uitkering of een WIA aanvragen, of ze belanden in de Participatiewet.

Voor deze groep moet het systeem vooral worden bijgestuurd, zodat ze met begeleiding een weg door het doolhof vinden. Het UWV moet bijvoorbeeld contact houden met Wajong-ontvangers, en gemeenten moeten één vast contactpersoon hebben. Gemeenten moeten daarnaast dagbesteding en scholing aanbieden om deze mensen te helpen wel aan het werk te kunnen. Werkgevers moeten meer geld krijgen als ze mensen met arbeidsbeperkingen in dienst nemen, om hen goed te begeleiden. Dit alles zal gemeenten geld kosten, verwacht de commissie.

Het huidige stelsel kan verbeterd worden, door van alle regelingen, waaronder de Inkomensvoorziening Volledig Arbeidsongeschikten (IVA) en de Werkhervatting Gedeeltelijk Arbeidsgeschikten naar één "uitkeringsregime" te gaan. Nog steeds wordt gemeten hoeveel procent iemand minder kan verdienen door diens aandoening, maar mensen komen wel sneller in aanmerking.

In de tweede optie staat werk centraal. In de eerste drie tot vijf jaar krijgen mensen een re-integratie-uitkering van 70 procent van hun oude loon. In die tijd wordt actief gezocht naar een (nieuwe) werkgever. Pas als blijkt dat iemand niet meer (helemaal) aan het werk kan, krijgt diegene een arbeidsongeschiktheids-einduitkering. In de laatste variant wordt één regeling gezocht voor alle werkenden, in loondienst of zelfstandig. Vooral voor mensen die een flexibele en onzekere baan hebben, biedt dit meer zekerheid.

Minister gaat 'puzzelen'

Demissionair minister Karien van Gennip (Sociale Zaken) laat de door een commissie voorgestelde alternatieven voor het huidige arbeidsongeschiktheidsstelsel uitwerken, zodat een nieuw kabinet er mogelijk mee aan de slag kan. Het gaat om drie varianten die de commissie oppert voor werkenden. De commissie vond geen oplossing voor vroeggehandicapten die nooit hebben gewerkt. Maar ook daar wil de minister op "puzzelen", zegt Van Gennip bij de overhandiging van het rapport.

Dat betekent niet dat ze zelf een voorstel gaat uitwerken, zegt de minister desgevraagd. Maar zij baalde samen met de commissie dat die niet genoeg tijd had om tot een goede oplossingsrichting voor vroeggehandicapten te komen. Deze groep, die nooit heeft gewerkt doordat ze al sinds hun jeugd of geboorte arbeidsongeschikt zijn, komt juist in de knel door een stapeling van problemen in het stelsel. Ze wil dus goed in beeld brengen welke problemen moeten worden opgelost. De commissie raadt wel enkele "minimaal noodzakelijke maatregelen" aan om vroeggehandicapten door het "doolhof" dat het stelsel voor hen is heen te leiden.

Van Gennip is de commissie "zeer erkentelijk" voor het rapport. Bij de aanbieding zei de bewindsvrouw het stiekem jammer te vinden dat zij zelf niet meer aan de slag kan met de aanbevelingen, omdat het kabinet is gevallen. Het repareren of drastisch omgooien van het stelsel is een politieke keuze van een volgend kabinet.

Zorgelijke scenario's voor arbeidsongeschikten

Vakbond FNV mist concrete aanbevelingen in het rapport en zegt dat er niet goed is gekeken naar eerdere voorstellen die FNV over herziening van onderdelen van het stelsel heeft gedaan. "De FNV snapt niet dat de commissie nauwelijks met concrete aanbevelingen om het systeem rond arbeidsongeschiktheid eerlijker, minder theoretisch en begrijpelijker te maken is gekomen", schrijft de bond in een schriftelijke reactie. "De FNV is verbaasd dat er niet goed gekeken is naar de voorstellen 'ideale Wajong' en het rapport 'Gevangen in de bijstand' die de bond eerder naar buiten bracht. Het is de FNV al jaren een doorn in het oog dat zoveel arbeidsongeschikten gevangen zitten in de bijstand of zelfs zonder inkomen zijn. De commissie laat deze groep opnieuw in de kou staan."

De bond schrijft verder dat het eindrapport "maar één reële kans" biedt om "te komen tot een broodnodige verbetering van ons arbeidsongeschiktheidsstelsel. Er staan enkele zeer zorgelijke scenario's in voor arbeidsongeschikten waar de FNV bepaald niet blij mee is." Alleen het herstellen van "mensonterende fouten" in de WIA kan op goedkeuring van de bond rekenen. Maar de bond spreekt "grote zorg" uit over de andere voorstellen, die volgens de vakbond het socialezekerheidsstelsel afbreken. "Na een paar jaar staan mensen volledig in de kou, dat gaan we echt niet tolereren."

Vakbond CNV wil dat de fiscale boete op arbeidsongeschiktheid verdwijnt. "Arbeidsongeschikten betalen nu drie keer zoveel inkomstenbelasting als werkenden. Dit onrecht moet het kabinet als eerste aanpakken", meldt de bond.

Meer aandacht voor re-integratie werknemers

Ondernemersorganisaties vinden het eindrapport onvolledig. Volgens VNO-NCW en MKB-Nederland ontbreekt in het advies aandacht voor de eerste twee jaar ziekte van werknemers. "Niet alleen omdat die periode een zware last betekent voor, met name kleinere, werkgevers, maar juist omdat in die fase de beste kansen voor re-integratie van zieke medewerkers liggen. We moeten veel steviger inzetten op het voorkomen dat mensen überhaupt in de WIA terechtkomen", stellen de organisaties.

Volgens VNO-NCW en MKB-Nederland zou het uitgangspunt van een nieuw stelsel moeten zijn dat vanaf de eerste ziektedag "alles is gericht op een zo goed en snel mogelijke re-integratie".

UWV wil snel aan de slag met eindrapport

Het UWV hoopt snel aan de slag te kunnen met de aanbevelingen uit het eindrapport. Volgens de uitvoeringsinstantie van uitkeringen is het van groot belang dat het huidige stelsel vereenvoudigd wordt. "Door de complexiteit van het huidige stelsel is de uitvoerbaarheid en uitlegbaarheid in het geding gekomen", zegt Johanna Hirscher, lid van de raad van bestuur van UWV.

Het UWV zegt het belangrijk te vinden dat mensen in het nieuwe stelsel worden "gestimuleerd en ondersteund" om weer aan het werk te gaan. Ook staat de instantie achter het voorstel om naar één arbeidsongeschiktheidsregeling toe te werken die voor zowel mensen in loondienst als zelfstandigen geldt. Dat biedt volgens de commissie meer zekerheid aan mensen die een flexibele en onzekere baan hebben.

De varianten die de commissie heeft voorgesteld om het stelsel te verbeteren, worden volgens Hirscher nu verder uitgewerkt door het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, in overleg met het UWV en andere betrokkenen. De bestuurder geeft aan dat behalve het versimpelen van het stelsel het ook belangrijk is dat "de hardheden en knelpunten" uit het systeem verdwijnen. "We willen meer ruimte voor de menselijke maat in onze dienstverlening. Vanzelfsprekend denken we graag met het ministerie en andere betrokken partijen mee over het vervolg om zo kennis en kunde vanuit de uitvoering te betrekken."

Koepelorganisatie noemt rapport over arbeidsongeschikten erkenning

Het eindrapport is een erkenning dat het huidige stelsel te complex is, maar richt zich nog te eenzijdig op de Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen (WIA), vindt Ieder(in), de koepelorganisatie van mensen met een lichamelijke handicap, verstandelijke beperking of chronische ziekte. "Het huidige arbeidsongeschiktheidsstelsel is te complex en werkt niet voor mensen met een structurele en/of progressieve beperking", schrijft Ieder(in). De organisatie noemt de regelingen waarmee mensen met een beperking te maken krijgen "buitengewoon onoverzichtelijk". Het is volgens de koepel niet duidelijk bij welke instantie mensen moeten zijn, zoals gemeente of uitkeringsorganisatie UWV.

Vooral de Participatiewet is "niet passend" voor mensen met een beperking. "Financiële prikkels, zoals een partnertoets, hebben zelden het gewenste effect en belemmeren mensen in het leiden van hun leven. Het zorgt ervoor dat mensen hun leven lang afhankelijk blijven van hun omgeving. Dit is in strijd met het VN-verdrag Handicap", aldus Ieder(in).

De organisatie wil dat er "nu met urgentie gewerkt wordt aan het herstel van bestaanszekerheid voor mensen met een beperking". "Het water staat ze aan de lippen. Zij staan al jaren op achterstand en hun positie moet zo spoedig mogelijk verbeteren. Ieder(in) vindt het belangrijk dat bij het uitvoeren van de oplossingen de mensen waar het om gaat nauw worden betrokken."

Bron: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid