De Staatssecretaris gaat er in de brief van 8 juli ¹ van uit dat geen juridische verplichting bestaat om rechtsherstel te bieden aan niet-bezwaarmakers. Hij merkt op dat het doorbreken van formele rechtskracht goed gemotiveerd moet worden. Die motivering kan wat ons betreft worden gevonden in de jurisprudentie van de civiele rechter over het doorbreken van formele rechtskracht. De Tweede Kamer en burgers zijn namelijk bij de beperking van de massaalbezwaarprocedure misleid.

Een bestuursrechtelijk besluit waartegen geen rechtsmiddel meer openstaat, heeft formele rechtskracht. Dat geldt dus ook voor onherroepelijk geworden definitieve aanslagen inkomstenbelasting. Dan rest in het belastingrecht alleen nog een verzoek tot ambtshalve vermindering. In navolging op het Kerstarrest heeft de Hoge Raad echter voor de jaren 2017 en 2018 geoordeeld dat degene die geen bezwaar heeft gemaakt, geen recht heeft op ambtshalve vermindering. ²

Kan de spaarder, die niet wist dat hij zelf in actie moest komen om mee te doen aan de massaalbezwaarprocedure(s), zonder ingrijpen van de Staatssecretaris dan fluiten naar zijn rechtsherstel? Het civiele recht biedt mogelijk een oplossing.

De formele rechtskracht kan bij uitzondering worden doorbroken. Hiermee kan de civiele rechter zich dan uitlaten over een eventuele aansprakelijkheid van de Staat voor als gevolg van het onrechtmatige besluit geleden schade. In een aantal arresten vanaf Heesch/Van den Akker (NJ 1986/723) heeft de Hoge Raad situaties beschreven, waarin de formele rechtskracht kan worden doorbroken. Dit is onder andere het geval wanneer het aan de overheid is toe te rekenen dat de burger geen gebruik heeft gemaakt van de bestuursrechtelijke ingang. ³

Met de wijziging van de massaalbezwaarprocedure per 1 januari 2016 dient vanaf dat moment individueel en tijdig bezwaar te zijn gemaakt om mee te kunnen doen met de procedure. Vóór die wijziging deed elke belastingplichtige, die er baat bij had, automatisch mee. Zonder een rechtsmiddel aan te moeten wenden of zich anderszins te hoeven melden.

Bij de parlementaire behandeling van deze grove inperking van de toegankelijkheid tot de massaalbezwaarprocedure, werd aan de Tweede Kamer echter het beeld voorgehouden dat het wetsvoorstel "een verbetering" zou zijn. De Belastingdienst zou "uitvoerig ruchtbaarheid" geven aan het feit dat een massaalbezwaarprocedure loopt, zodat belastingplichtigen "op eenvoudige wijze [kunnen] «meeliften» op de uitkomst van de procedure". "[Z]odra dit technisch mogelijk is zelfs via een webformulier", aldus het kabinet. Slechts in de kleine lettertjes viel te lezen dat met de wetswijziging ineens individueel en tijdig bezwaar moet worden gemaakt om mee te kunnen doen.

Daarnaast heeft de aanwijzing tot massaal bezwaar voor de box 3-heffing voor het jaar 2017 alleen op 7 juli 2018 in de Staatscourant gestaan, en pas op 5 oktober 2018 op de website van de Belastingdienst. In het bericht op de website wordt niet vermeld dat individueel en tijdig bezwaar moet worden gemaakt om mee te kunnen doen. Het is met name bij deze berichtgeving op de website van de Belastingdienst gebleven. Dit heeft – voor zover ons bekend – niet geresulteerd in berichtgeving in de media. ⁴ Ook is in de aangifte en op het aanslagbiljet geen melding gemaakt van de mogelijkheid om met een simpel briefje mee te doen aan de massaalbezwaarprocedure.

Tot slot heeft ook het webformulier nooit het daglicht gezien. Van "uitvoerig ruchtbaarheid geven" is dan ook absoluut geen sprake geweest. Het is nogal een verschil of de burger die de box 3-heffing te hoog vindt vanwege de lage spaarrente denkt dat hij een gehele bezwaarprocedure met wellicht een beroepsprocedure als vervolg moet doorlopen, of met een simpel briefje mee kan liften met een lopende procedure.

Het probleem voor niet-bezwaarmakers is mijns inziens ontstaan door de gebrekkige communicatie over de werking van de massaalbezwaarprocedure én door de onjuiste voorlichting aan de Tweede Kamer bij het beperken van deze procedure. Er is niet duidelijk en veelvuldig gecommuniceerd bij bijvoorbeeld de aanslag dat actie moet worden ondernomen om mee te doen met de massaalbezwaarprocedure en hoe eenvoudig mee kan worden gedaan. Bovendien is er geen toegankelijke route is opengesteld via een webformulier (of andere optie). Daardoor is het de overheid toe te rekenen dat spaarders geen bezwaar hebben gemaakt tegen de box 3-heffing.

Op basis hiervan zou de formele rechtskracht dan ook door de civiele rechter kunnen worden doorbroken waarmee de belastingheffing, die in strijd is met het eigendomsrecht en het discriminatieverbod, terecht kan worden teruggedraaid.

Of het zover komt, is de vraag. De Staatssecretaris van Financiën onderzoekt nog of rechtsherstel wordt geboden aan de niet-bezwaarmakers. Bij brief van 8 juli 2022 heeft hij een aantal scenario’s voor rechtsherstel geschetst, waarmee hij probeert groepen voor rechtsherstel te definiëren. Hoe moeilijk dat is, blijkt uit zijn brief, omdat bijvoorbeeld het gelijkheidsbeginsel een afbakening onmogelijk lijkt te maken. Ook blijkt dat de overheidsfinanciën een belangrijke rol spelen.

Men mag echter niet uit het oog verliezen dat de box 3-heffing nooit had mogen worden geheven, en dat de Belastingdienst de burger zelf niet voldoende heeft gewezen dat, en op welke wijze, in de massaalbezwaarprocedure kon worden meegelift.

-----------------------------------

¹ Scenario’s herstel niet-bezwaarmakers box 3, brief van 8 juli 2022, kenmerk 2022-0000186479
² HR 20-05-2022, ECLI:NL:HR:2022:720, BNB 2022/89
³ HR 16 mei 1986, NJ 1986/723 (Heesch/Van den Akker), r.o. 3.3.2; HR 11 november 1988, NJ 1990/563 (Ekro/Staat), r.o. 3.5; HR 13 juli 2007, NJ 2007/504 (Barneveld/Gasunie), r.o. 3.4.1.
⁴ In de berichtgeving van NOS is hierover niets terug te vinden.