Concreet is onderzocht hoe de fraudebestrijding door de overheid heeft geleid tot “tekortschietende dienstverlening aan en rechtsbescherming van burgers”, wat de rol was van de betrokken actoren en welke lessen hieruit geleerd kunnen worden. Daarmee brengt dit rapport nieuwe inzichten over de achterliggende patronen én aanbevelingen om deze te doorbreken die niet alleen relevant zijn voor de Tweede Kamer en de formerende partijen, maar ook voor de rechtspraak, uitvoeringsinstanties, beleidsmakers en journalisten.

Het rapport velt een ongekend hard oordeel over de rol van alle betrokkenen, namelijk dat “het kabinet en het parlement hebben gefaald, de uitvoering onrechtmatig heeft gehandeld en de rechtspraak is tekortgeschoten in het bieden van bescherming”. Daarbij wordt gewezen op de verschillende patronen die ten grondslag liggen aan dit falen. Allereerst dat de wetgever fouten en verkeerde keuzes heeft gemaakt bij het ontwerpen, invoeren en uitvoeren van wetten en systemen in de sociale zekerheid en toeslagen. Daarnaast hebben zowel de politiek, journalistiek, handhaving als rechtspraak onvoldoende oog voor de gevolgen voor mensen. Ten slotte is de rechtsbescherming niet op orde.

Menselijke maat

Als deze patronen niet doorbroken worden dan zou er morgen weer een schandaal vergelijkbaar met het toeslagenschandaal kunnen gebeuren. Daarom doet de commissie een groot aantal aanbevelingen, die enerzijds de rechtsstaat moeten versterken en anderzijds de menselijke maat in beleid en handhaving moeten borgen. Een aantal voorbeelden zijn het “nadrukkelijker toetsen aan de Grondwet” van nieuwe wetgeving, “handhaving nooit volledig risico-gestuurd [laten] functioneren” en de Afdeling bestuursrechtspraak afsplitsen van de Raad van State. Ten aanzien van de menselijke maat wordt gepleit voor meer begeleiding, hardheidsclausules, oog voor de omstandigheden van het geval en het recht op persoonlijk contact.

Het belang van de menselijke maat werd afgelopen week ook onderstreept door de Nationale Ombudsman. De commissie Financiën in de Tweede Kamer had hem uitgenodigd voor een gesprek over zijn bevindingen ten aanzien van de hersteloperatie kinderopvangtoeslag. Daarbij wees de Ombudsman op een aantal fouten die de overheid maakt bij hersteloperaties: verkeerde keuzes maken in het begin van het traject; onrealistische verwachtingen scheppen; en tegenover in plaats van naast de mensen te blijven staan. Kort samengevat adviseerde de Ombudsman de Kamerleden om aan het begin van hersteltrajecten een pas op de plaats te maken voordat er grote keuzes worden gemaakt en eerlijk te communiceren richting burgers.

Parlementaire agenda

De vragen die de Tweede Kamerleden aan de Ombudsman stelden, tonen hoe ingewikkeld de politieke praktijk is. Mulder (PVV) vroeg hoe Kamerleden zouden moeten omgaan met situaties waarin bewindspersonen de Kamer voor een voldongen feit plaatsen, waardoor ze “gechanteerd” worden om de kabinetsplannen te steunen. Vermeer (BBB) was benieuwd waarom de uitvoeringskosten altijd zo hoog zijn bij hersteloperaties. Stultiens (GL-PvdA) en Van Dijk (CDA) wilden van de Ombudsman weten hoe hij aankijkt tegen de botsende belangen van snelheid en kwaliteit bij hersteloperaties.

De antwoorden van de Ombudsman liggen in lijn met de adviezen van de enquêtecommissie: het moet draaien om de inhoud en niet om de politiek.

Het rapport ‘Blind voor mens en recht’ biedt de politiek een groot aantal concrete handvatten om het systeem te veranderen, waardoor de rechtspositie van burgers ten opzichte van de overheid wordt versterkt, maar legt ook een complexe puzzel op de formatietafel. Er is veel politiek lef en inhoudelijke expertise nodig om de ingrijpende aanbevelingen, zoals het afschaffen van het toeslagenstelsel, te realiseren. Het is de vraag welke partijen het inhoudelijk eens gaan worden over de contouren van een nieuw socialezekerheidsstelsel. De Tweede Kamer behandelt het rapport de komende weken schriftelijk, daarna komt er een debat.